سادات به عنوان خاندان پیامبر گرامی اسلام(ص) و وابستگان نَسَبی به ایشان، در طول تاریخ اسلام تحت شرایط مختلف و به دلایل گوناگون اقدام به مهاجرت و جابه‌جایی کرده‌اند. از جمله نخستین مناطقی که پذیرای آن‌ها شدند، ناحیه خراسان بود که از اوایل قرن دوم هجری شروع شد و در تمام سده‌ها و سال‌های بعد ادامه یافت. نتیجه این روند، استقرار سادات در بسیاری از مناطق شهری و روستایی این دیار و تشکیل خاندان‌های بزرگ و پرتعداد بود.

به مناسبت «عید سعید غدیر خم» و دهه ولایت و امامت و ارتباط معنوی، مفهومی و اجتماعی این ایام با موضوع «سیادت و سادات»، در این گزارش و نوشتار به اختصار نیم‌نگاهی به حضور «سادات همراه امام رضا(ع)» در سفر به خراسان بزرگ داشته‌ایم. گفتنی است در تهیه و نگارش این گزارش از برخی از اطلاعات و موضوعات مطرح شده در کتاب «اطلس تاریخی سادات ایران» با تمرکز بر موضوع سادات خراسان بزرگ از آغاز ورود تا پایان قرن نهم هجری قمری، تألیف «دکتر اسماعیل رضایی برجکی» رئیس گروه تاریخ و سیره اهل بیت(ع) و انساب در بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی بهره گرفته شده است.

حضور «سادات» در خراسان

ورود و استقرار سادات در ایران از جمله خراسان، فرایند طولانی و پرفراز و نشیبی داشته است. پرداختن به چرایی و چگونگی این جابه‌جایی و جایابی درباره سادات و دیگر گروه‌ها و قبایل مسلمان یکی از مباحث و موضوع‌های پردامنه و جذاب در تاریخ‌پژوهی اسلام و ایران محسوب می‌شود.

بی‌تردید دوری منطقه خراسان از مرکز خلافت حکام مختلف در طول تاریخ از عوامل اصلی ورود یا پناه‌جویی افراد و مخالفان حکومت به این دیار بوده است. ضمن اینکه وجود قبیله‌ها و مردم ناراضی از حکومت، اختلاف قبیله‌ای میان عرب‌های ساکن در خراسان، توقف فتوحات و کاهش درآمد حاصل از آن، سیاست‌های تبعیض نژادی امویان در منطقه، رشد و گسترش عقیده و سپردن حکومت به یکی از خاندان‌ها و وابستگان نَسَبی پیامبر اسلام(ص) و پیروی از آنان و... برخی از عوامل انتخاب منطقه خراسان برای حضور این افراد و گروه‌ها به شمار می‌رود. در این میان، ورود امام هشتم حضرت علی بن موسی الرضا(ع) یک استثنا محسوب می‌شود زیرا وجود مبارک ایشان، نه در منطقه دیگری در سرزمین‌های اسلامی علیه حکومت خاندان عباسی قیام کرد و نه به قصد قیام به منطقه خراسان حرکت کرد، بلکه مأمون، خلیفه وقت عباسی برای کاستن از شدت قیام‌های علویان و دیگر مخالفان خود، ایشان را به مقام ولایتعهدی انتخاب و به منطقه خراسان منتقل کرد.

حضور امام رضا(ع) در خراسان

حضور بابرکت هشتمین پیشوای شیعیان جهان امام علی بن موسی الرضا(ع) در خراسان از جمله مهاجرت‌های تاریخی این منطقه و حتی تاریخ ایران و تشیع به شمار می‌رود و مانند بیشتر مهاجرت‌های سرنوشت‌ساز تاریخی، اختیاری نبوده و با فرمان اجباری حاکم وقت انجام پذیرفت. ضمن اینکه این هجرت تاریخی، آثار و دستاوردهای بسیاری داشت که از حوصله و موضوع بحث این نوشتار خارج است.

«ساداتِ» همراه امام رضا(ع) در سفر به خراسان

یکی از نکته‌های مبهم حضور یافتن حضرت امام رضا(ع) در منطقه خراسان، تعداد و هویت همراهان آن حضرت در این سفر است. به ویژه علویان و دیگر خاندان‌های سادات که با کاروان ایشان به خراسان آورده شدند و یا همزمان با حضور آن حضرت در این دیار بوده‌اند. در گزارش‌های سفر آن حضرت که در منابع و کتاب‌های تاریخی ذکر شده، موضوع گزارش‌ها، کوتاه، کلی و بدون جزئیات است. در این نوشته‌ها نام اندکی از همراهان را می‌توان شناسایی کرد که در شمار خدام مانند «یاسر» و یا در زمره یاران و صحابی مانند «اباصلت هروی» هستند و از امام هشتم(ع) حدیث روایت کرده‌اند.

در کتاب‌های تاریخ عمومی مانند «تاریخ یعقوبی، ج2، ص465» و «تاریخ طبری، ج7، ص139» که به این هجرت و مسافرت اشاره کرده‌اند، جزئیات سفر و همراهان آن حضرت وجود ندارد. در کتاب عیون اخبار الرضا(ع) اثر شیخ صدوق(ره) که به طور ویژه به زندگی و سخنان آن حضرت پرداخته است، به جز چند نام مشهور مانند «محمد بن جعفر صادق(ع)»، «زید بن موسی الکاظم(ع)» و... نامی دیده نمی‌شود. مفصل‌ترین گزارش موجود از سفر در کتاب «شرح الاخبار فی فضائل الائمه الاطهار» نوشته «قاضی نعمان مغربی» آمده است که با استفاده از آن کتاب و برخی قرائن تا حدودی می‌توان این افراد را شناسایی کرد. مطابق نوشته این کتاب و در سفر امام رضا(ع) به خراسان نام برخی از افراد همچون «محمد بن جعفر»، «علی بن حسن بن زید»، «اسماعیل بن موسی»، «ابن الارقط» و... به چشم می‌خورد. بر اساس این گزارش، چهار تن از علویان در کاروان امام هشتم(ع) حضور داشته‌اند.

در بررسی گزارش‌های گوناگون و با نگریستن به رویدادهای سفر امام رضا(ع) به خراسان و حضور ایشان در منطقه «مرو» به سه گروه می‌توان پی برد؛ گروه نخست حاضران در سفر امام هشتم(ع) از مدینه تا مرو و یا اینکه حضورشان همزمان با حضور امام رضا(ع) در خراسان قطعی است، گروه دوم شرکت‌کنندگان در قیام فردی به نام ابوالسرایا نصر بن شبیب و گروه سوم شرکت‌کنندگان در قیام فردی به نام «محمد بن جعفر صادق(ع) مشهور به محمد دیباج».

در ادامه این گزارش، نام برخی از این سادات به اختصار و به شرح ذیل بیان می‌شود: «محمد بن جعفر صادق(ع) مشهور به محمد دیباج»، «علی بن حسین بن زید الشهید(ع)»، «اسماعیل بن موسی الکاظم(ع)»، «ابن ارقط» که در میان سادات علوی، محمد بن عبدالله الباهرین زین العابدین(ع) به ارقط مشهور است، «زید بن موسی الکاظم(ع)»، «عبدالله بن حسن بن عبیدالله بن ابوالفضل العباس(ع)»، «محمد بن حسن معروف به سلیق»، «علی بن عبیدالله الاعرج بن حسین الاصغر زین العابدین(ع)»، «اسماعیل بن علی بن اسماعیل بن جعفر صادق(ع)»، «زیدالنار بن موسی الکاظم(ع)»، همچنین برخی از سادات علوی، حسنی، حسینی و موسوی و... .

سادات رضوی

همان گونه که اشاره شد ورود حضرت امام علی بن موسی الرضا(ع) به خراسان و شهادت آن حضرت و دفن پیکر مطهر و مقدس هشتمین پیشوای شیعیان جهان در این دیار، آثار و پیامدهای بسیاری داشت، یکی از آن‌ها، حضور و افزایش تدریجی سلاله و نسل آن حضرت در طول تاریخ، در این منطقه و به ویژه در ناحیه طوس و سناباد آن زمان در دوران قدیم و در شهر مقدس مشهد در دوران و عصر حاضر است. مورخان و تاریخ‌پژوهان بر این مسئله اتفاق نظر دارند که نسل و سلاله امام هشتم(ع) از فرزند مبارکش حضرت امام محمد بن علی التقی الجواد(ع)، نهمین پیشوای شیعیان جهان و از طریق فرزند آن حضرت یعنی «موسی المبرقع بن محمد تقی(ع)» ادامه یافته است که نسل این امام همام به نام «ابن الرضا(ع)» یا «رضویون» شناخته می‌شوند. بحث و پرداختن بیشتر به موضوع سلسله سادات رضوی از حوصله این نوشتار خارج است و علاقه‌مندان در این زمینه می‌توانند به کتاب اطلس تاریخی سادات در ایران و منابع مشابه در این مورد مراجعه کنند.